در نقد از نبود یک کتاب درسی دانشگاهی مناسب

یکی از ابزارهای بسیار لازم برای یادگیری و نیز یاددهی، وجود یک کتاب درسی یا در اصطلاح انگلیسی اش textbook  خوب با تمامی مشخصات و استانداردهایی است که باید آن کتاب درسی داشته باشد.

چندسالی که برنامه ریزی درسی تدریس می کردم فقدان یک کتاب درسی جامع را احساس کرده بودم اما وقتی برای تألیف یک کتاب درسی پیدا نکرده بودم. بنابراین مجبور بودم علی رغم میلم جزوه بدهم. جزوه ای که بیشتر برآمدنی بود و از تعاملات بین من و دانشجویان در کلاس و وقتی که هر جلسه برای مطالعه اش اختصاص می دادم به دست می آمد. خودم هم حتی به جز سرفصل هایی کلی از آنچه در ذهن داشتم، جزوه مرتب و از پیش تعیین شده ای نداشتم که آن را مبنایی قرار دهم برای تأملاتم. آنچه من با دانشجویانم در میان می گذاشتم ترکیبی از مطالب چند کتاب مختلف بود به اضافه نگاه انتقادی خودم به برخی از مطالب و آنچه که آن ها بدان نپرداخته اند.

من بر این عقیده ام که دانشجوی کارشناسی با خواندن یک کتاب درسی که یقیناً مفصل تر و منظم تر از حرف های استاد، مطالب درسی را بیان کرده، یادگیری عمیق تری خواهد داشت و برای همین منابع مکتوبی که در کلاس مورد بحث قرار می گرفت را اول ترم به دانشجویان معرفی می کردم تا آن ها بروند سروقت همان مطالب جسته و گریخته و امیدوار بودم که با توضیحات من در کلاس، انسجام بدهند بهشان در ذهنشان. تقریبا همیشه همان اول یا نهایتاً در پایان ترم، این ایده شکست می خورد. می پرسیدند بالاخره ما کدام کتاب را بخریم و بخوانیم؟ یعنی چه که بخشی از این و بخشی از آن؟ انگار گیج بودند یا گیج می شدند، نمی دانم! ولی استقبال نمی شد و من ناچار می شدم بهشان اجازه بدهم که برخلاف میلم به همین مباحث مطرح شده در کلاس، رضا بدهند.

این ترم، درس جدید و نوظهوری دارم با بچه های روانشناسی به نام فلسفه علم روان شناسی. کتاب بونژه و آردیلا با عنوان فلسفه روانشناسی که جناب زارعان و همکارانشان ترجمه کرده اند به عنوان منبع پیشنهادی معرفی شده بود و چون تقریبا هیچ کتاب دیگری با این عنوان در بازار کتاب ها یافت نشد، تصمیم گرفتم همین کتاب را به عنوان منبع اصلی به دانشجویانم معرفی کنم. پیش از شروع تدریس مثل همیشه کلیاتش را در ذهن مرور کردم و پس از گرفتن ذهنی تأییدش و اام خودم به مطالعات منظم پیش از هر جلسه، به کلاس درس پا گذاشتم. اما علی رغم ظاهر شکیل و گول زننده این کتاب، به تدریج با مطالبی فاقد انسجام مواجه شدم. با اینکه فلسفه روان شناسی در فصول اول تعریف شده(یعنی بررسی سه شاخه یا حوزه فلسفی با عنوان هستی شناسی، معرفت شناسی و اخلاق در نظریه های روان شناسی) اما این تعریف و این رویکرد به درستی در فصول دیگر، پیگیری نشده بود. نگاه کاملا متعصبانه نویسندگان نسبت به رویکرد ماده گرایانه و زیست روان شناسی شان توی ذوق می زد. همه نظریه ها را با همین لنز نقد می کردند و رویکردهای روانکاوی و انسان گرایانه را نیز که از جمله رویکردهای اصلی حوزه روان شناسی است را نیز به دلیل غیر علمی بودنشان (با نگاه پوزیتویستی شان از علم البته) به کنار گذاشته اند. اگرچه مترجمان سعی کرده بودند نقد بزنند به نوشته ها و نگاه نویسندگان اما نقد آن ها هم که در پایان هر فصل مطرح شده، مزید بر علت در عدم انسجام ساختار کلی این کتاب است. ای کاش مترجمان در عوض نقد، با الهام از مطالب این کتاب، به تألیف کتابی با بیان ساده تر و نگاهی بی طرفانه اقدام می کردند اما صد افسوس که چنین نشده است!
دوباره برخورده ام به فقدان یک کتاب درسی دانشگاهی مناسب برای دانشجویان کارشناسی! یک دوره ای به غایت حساس و بنیادین که آن قدر ها که باید جدی گرفته نمی شود!

از این کتاب، آبی برای دانشجوی کارشناسی ما گرم نمی شود. دانشجوی کارشناسی ما باید دلیل تفاوت بین نظریه ها را از منظر مفروضه های فلسفی شان بداند و توانایی تحلیل و نقدشان را پیدا کند. جستجوی من در بین مقالات فارسی هم ادامه می یابد اما افسوس که جز یک مقاله از دکتر آذریابجانی که به کلیاتی از فلسفه روان شناسی پرداخته، مقاله دیگری وجود ندارد. از دوستان روان شناسم هم که نظرشان را جویا می شوم، چیزی دستگیرم نمی شود. خدای من! چقدر فقر فلسفی وجود دارد در حوزه روان شناسی!!!
من مجبور شده ام دوباره که دانشجویانم را متکی کنم به مطالبی که در کلاسم مطرح می شود و آنچه آن ها باید برای یادگیری انجام دهند. برخورده ام باز به نبود یک کتاب درسی خوب! دوباره مواجه شده ام با احساسی ناخوب، و تصمیم و عزمی برای نوشتن و تألیف یک کتاب و زمان و وقتی که هیچ وقت، انگار سر نمی رسد!